واقعه غدیر از مهم­ترین رویدادهای تاریخ اسلام است که لازم است از جهات مختلف بررسی شود. پاسخ پرسش شما با رویکردهای مختلف ممکن است. یکی از این رویکردها رویکرد تاریخی است؛ تاریخ توصیفی.

پایگاه صهیون‌پژوهی خیبر، غدیر یکی از مهم­‌ترین وقایع تاریخ اسلام است که موضوع بسیار مهم جانشینی پیامبر اسلام را دنبال می‌­کند. این موضوع در ادامه به یکی از چالشی­‌ترین موضوعات جهان اسلام تبدیل شد که مبنای تشکیل برخی فرق و مذاهب اسلامی نیز قرار گرفت. در این بین عوامل متعددی نقش داشته است. آیا یهود نیز در این مورد کارشکنی کرده است؟

برای بررسی این موضوع مصاحبه‌ای با «حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محسن محمدی» ، پژوهشگر حوزه یهود انجام داده‌­ایم که امیدواریم مورد توجه شما قرار گیرد. (این مصاحبه پیش از سال 1399 انجام شده و در تاریخ فعلی بازنشر شده است).

با بررسی تاریخ یک سوال در ذهن جولان پیدا می­‌کند که چرا غدیر مورد اتفاق همه فرق اسلامی به صورت یکسان قرار نگرفت و از آن برداشت­‌های متفاوت و بعضا متقابلی صورت گرفت؛ در حالی که بسیاری از مسلمین در این رویداد حاضر بودند و آن‌ها بدون واسطه سخنان مهمی را از رسول خدا شنیدند. این افراد نمایندگان مناطق اسلامی بودند که در آخرین حج پیامبر، همراه ایشان بودند. علی­رغم همه این موارد که انتظار می­‌رود برداشت یکسان و فراگیری از آن را در جامعه اسلامی ایجاد کند ولی مسلمانان به فاصله بسیار کمی از این موضوع (تقریبا هفتاد روز بعد) پس از رحلت پیامبر در مورد مهم­ترین موضوع پس از زندگی پیامبر؛ یعنی جانشینی ایشان دچار اختلاف شدید شدند؛ در حالی که پیامبر در غدیر‌خم این موضوع را تعیین کرده بود.

خیبر: به نظر شما چه عواملی مانع از تحقق پیام غدیر شد؟

واقعه غدیر از مهم‌­ترین رویدادهای تاریخ اسلام است که لازم است از جهات مختلف بررسی شود. پاسخ پرسش شما با رویکردهای مختلف ممکن است. یکی از این رویکردها رویکرد تاریخی است؛ تاریخ توصیفی.

در این رویکرد به گذشته برمی‌­گردیم و در ظرف گذشته به تحلیل واقعیت می­‌پردازیم. در این رویکرد این سوال مطرح می­‌شود که چرا پس از حضرت رسول‌(ص)، مردم غدیر را فراموش کردند و به دنبال علی بن ابی طالب (ع) نرفتند؟ چند گونه می‌توان به این پرسش پاسخ داد:

-مردم واقعه غدیر خم را نشنیده بودند و از آن مطلع نبودند. این پاسخ به دو دلیل صحیح نیست.

الف) در غدیر خم جمعیتی بیش از صد هزار نفر سخنان پیامبر را شنیدند. آن‌ها نمایندگانی از شهرهای مختلف شبه‌جزیره بودند که در بازگشت به دیارشان، پیام غدیر را به سایر تازه­ مسلمانان رساندند. وقایعی مانند جنگ‌های ارتداد یا جنگ‌های رده که در مخالفت با خلیفه اول انجام شد در این راستاست.

البته در متون تاریخی این جنگ‌­ها به عدم پرداخت زکات یا پیامبران دروغین انصراف و انحراف داده شده است ولی شواهد و موارد بسیار، نشان از آن دارد که کشته‌شدگان به جرم ارتداد در این جنگ‌­ها، به اصل دین پایبند بوده و منکر اصل وجوب زکات هم نبودند؛ بلکه از پرداخت آن به حکومت موجود امتناع می‌ورزیدند و آن را لایق نمی‌دانستند.

ابن ابی الحدید می‌نویسد: «جز قریش و ثقیف، دیگر اعراب پس از پیامبر(ص) از پرداخت زکات امتناع کردند. آیا ممکن است این همه افراد متوجه وجوب زکات نباشند؟ هرگز؛ بلکه آنان حکومت مدینه را به رسمیت نمی‌شناختند و اگر بپذیریم آنان مرتد بودند، جرم خردسالان و زنان چه بود که با شمشیر یاران خلیفه کشته شدند؟»

ب) مهم­ترین بخش ماجرا شهر مدینه است که رحلت پیامبر و موضوع جانشینی ایشان در آن مطرح می‌‌شود. به نظر می‌­رسد بیش‌ترین درصد حاجیان از مدینه بوده باشند که همراه پیامبر به حج رفتند و بازگشتند. طبیعی است که کل مدینه واقعه غدیر خم را به خوبی شنیده بودند.

حوادث پس از رحلت پیامبر این موضوع را تایید می­‌کند؛ آنجا که امیرالمومنین و حضرت زهرا سلام الله علیهما به در خانه مهاجرین و انصار رفتند و غدیر را یادآور آنان کردند و کسی منکر اصل واقعه غدیر نشد.

-مردم حادثه غدیر را شنیده بودند و در جریان کارها بودند ولی از آنجا که حافظه تاریخی افکار عمومی قوی نیست، آن‌ها این رویداد را فراموش کردند. این گزینه نیز مورد قبول نیست؛ زیرا فاصله بین حادثه غدیر و رحلت پیامبر کم‌تر از دو ماه و نیم است.

-مردم جایگاه و شخصیت یا شخص کسی را که در غدیر خم معرفی شده بود؛ یعنی علی (ع) را نمی‌شناختند تا پس از غدیر از او حمایت کنند و به دنبال تحقق فرمایش پیامبر باشند.

این پاسخ را نیز نمی‌­توان پذیرفت؛ چرا که رسول‌الله (ص) در حوادث مختلف، شأن علی (ع) را به مردم معرفی کرده بود. افزون بر آن، علی (ع) دارای چنان مناقبی بود که مردم نمی‌توانستند او را نشناسند. هیچ یک از گروه­‌های اسلامی منکر فضائل و مناقب امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) نیست. رشادت­‌ها و خدمات امیرالمومنین در مقابل چشمان همه مسلمانان اتفاق افتاد و جایی را برای برداشت‌­ها و قضاوت­‌ها باقی نگذاشت. اینکه خلیفه دوم علی بن ابی طالب را در شورای شش نفره قرار می­‌دهد حاکی از جایگاه رفیع اجتماعی امام علی علیه‌السلام است.

-مردم کسی را که در غدیر خم به مردم توصیه­‌هایی را برای جانشینی امت اسلامی کرده بود؛ یعنی پیامبر (ص) را قبول نداشتند. به عبارت دیگر مردم هم از غدیر مطلع شدند و هم کسی را که در غدیر معرفی شد می­‌شناختند ولی معرِف را قبول نداشتند تا بر اساس توصیه­‌های او بخواهند عمل کنند.

این پاسخ نیز درست نیست؛ چرا که مسلمانان به ویژه توده‌های مردم مدینه که ده سال در سختی­‌ها و جنگ­‌ها همراه پیامبر بودند و امروز شاهد سیطره اسلام بر شبه‌جزیره بودند، پیامبر (ص) را به گونه‌ای دوست داشتند که نمی‌گذاشتند آب وضوی حضرت بر زمین بریزد و برای تبرک بر می‌داشتند.

خیبر: آیا می­‌توان گفت که پیامبر در اطلاع­‌رسانی پیام غدیر کوتاهی کرد؟ این‌طور که شما گفتید از جهت مردم و شناخت آن‌ها در مورد پیامبر و امام علی علیهما السلام مشکلی نبوده است.

از این جهت هم مشکلی نبوده است. درست نیست که بگوییم پیامبر به خوبی پیام غدیر را برای مردم بازگو نکرد و نتوانست در زمان و مکان مناسبی پیام را به مردم بازگو کند تا آن‌ها به آن عمل کنند تا بعد نتیجه گرفته شود که در واقع مردم به درستی و به صورت کامل در جریان پیام غدیر قرار نگرفتند تا بر اساس آن عمل کنند. نه؛ این گزینه درست نیست؛ چراکه پیامبر بهترین زمان و مکان را برای بیان پیام غدیر برگزید و پیشرفته‌ترین اصول اطلاع­‌رسانی و تبلیغات را به کار بست.

زمان: ایام حج که بعداً به حجه‌الوداع نام یافت بهترین فرصت بود؛ زیرا بیش‌ترین حضور مردم از سراسر شبه‌جزیره را در برداشت. هیچ زمان دیگری جمع‌کردن جمعیتی بیش از صد هزار نفر در یک جا به این آسانی فراهم نمی­‌شد.

مکان: غدیر خم مکان جدا شدن حاجیان از جهات مختلف است. بنابراین بهترین مکان برای جمع حداکثری جمعیت است.

روش: پیامبر برای ارسال پیام غدیر از روش حضوری و چهره به چهره استفاده کرد نه ارسال نماینده یا نامه (مکتوب)؛ زیرا به این ترتیب امکان هرگونه تحریف از سخنان خود را به حداقل رساند. ایشان جمعیت مسلمانان را برای دریافت پیام غدیر به خوبی آماده کرد. ایشان فرمود به کسانی که جلوتر رفته­‌اند بگویید بازگردند و به کسانی که عقب مانده­‌اند بگویید زودتر بیایند. مسلمانان سه روز در غدیر خم اردو زدند. در این مدت همواره در ذهن آن‌ها این سوال مهم قرار داشت که پیامبر برای چه منظور مهمی ما را اینجا نگه داشته است. در حالی که بعد از ایام حج، حاجیان برای بازگشت به موطن خود بسیار عجول هستند.

به این ترتیب اجتماع فراوانی از مسلمانان شکل گرفت، درحالی که همه آماده بودند تا سخنان پیامبر را بشنوند. شنیدن سخنان بدون واسطه از پیامبر، تاثیر و قدرت پخش آن را زیاد می‌­کرد؛ مانند اینکه پیامبر بیش از صد هزار پیام‌ رسان به سراسر شبه‌جزیره ارسال کند. بنابراین روش و برنامه پیامبر برای تبیین پیام غدیر بسیار هوشمندانه و عالی طراحی شده است.

بنابراین بر اساس رویکرد تاریخی (توصیفی) دلیلی بر اینکه حادثه غدیر به نتیجه نرسیده باشد نداریم بلکه شواهد و ادله همگی بر این دلالت دارد که قاعدتا باید حادثه غدیر مورد توجه و حافظه تاریخی مردم قرار می­‌گرفت.

خیبر: با این سخنان شما بحث برای ما دشوارتر شد و سوالات ما بیش‌تر شد. بر اساس سخنان شما قاعدتا باید حادثه غدیر تاثیر خود را در تاریخ اسلام می­‌گذاشت.

بله در ابتدای امر چنین به نظر می‌­رسد.

خیبر: پس قاعدتا باید رویکرد بحثمان را عوض کنیم و از زاویه دیگر وارد بحث بشویم. شما چه رویکردی را پیشنهاد می­‌کنید؟

برای ادامه بحث به نظرم خوب است بحث را از دو رویکرد جامعه‌­شناختی و علوم سیاسی نیز پیگیری کنیم تا بتوانیم نقش یهود را نیز بهتر شناسایی کنیم.

خیبر: لطفا ابتدا بحث را از رویکرد جامعه­‌شناختی شروع بفرمایید که با موضوع تاریخ هم قرابت بیش‌تری داشته باشد. البته منظورتان را نیز از رویکرد جامعه­‌شناختی بیان کنید.

در این رویکرد بنا داریم به تحلیل جامعه آن روز بپردازیم؛ جامعه‌­ای که بستر رویداد تاریخ است. مهم­ترین نکته در این رویکرد بررسی سیره سیاسی جامعه عرب پس از رحلت پیامبر است. انتخاب جانشین برای پیامبر، اولین انتخاب جانشین در جامعه عرب و در مدینه نبود. طبیعی است این میراث تاریخی و چنین قاعده و روال سیاسی می­‌تواند در حوادث پس از رحلت پیامبر و انتخاب جانشین برای ایشان تاثیر بگذارد.

جامعه سیاسی اجتماعی شبه‌جزیره قبل از اسلام مبتنی بر نظام قبیله‌­ای بود و این نظام بیش از آنکه بر اموری مانند لیاقت و فضیلت استوار باشد بر مفاهیمی مانند نسب، عصبیت و تفاخر قبیله­‌ای استوار بود. رسول الله بسیار تلاش کرد تا این نوع ملاک و نظام محاسباتی را در هم شکند و ملاک­‌های الهی را جایگزین کند. هر چند در زمان حیات ایشان با اقداماتی مانند پیمان اخوت بین مهاجرین و انصار تا حدی این نظام سیاسی و اجتماعی تغییر یافت ولی بعد از پیامبر جامعه به همان نظام سابق خویش بازگشت و ملاک­‌های الهی را بر ملاک­‌های قبیله­‌ای جاهلی ترجیح نداد.

برای مردمی که سال­‌ها در نظام سیاسی قبیله‌­ای زندگی کرده بودند، دشوار بود جوان ۳۵ ساله­‌ای را به عنوان رهبر خود برگزینند؛ چراکه در نظام قبیله­‌ای چنین نوع انتخابی مرسوم نبود. اینکه پیامبر به دلیل نداشتن فرزند پسر سرزنش می­‌شد و خداوند سوره کوثر را در رد این توهم کفار نازل فرمود، بیانگر بخشی دیگر از فرهنگ قبیله­‌ای جامعه صدر اسلام است.

از این رو نگاه مسلمانان پس از پیامبر به موضوع جانشینی پیامبر نگاهی دنیوی بود که برای آن تعبیر «خلافت» را برگزیدند. خلیفه، حاکم جامعه اسلامی بود که مسئولیت اداره امور سیاسی-اجتماعی جامعه اسلامی را برعهده داشت و از ماهیت و جایگاه دینی، معنوی و الهی برخوردار نبود.

در مقابل کسانی که پیام غدیر را دریافته بودند جانشینی پیامبر را با رویکرد دینی و الهی در نظر می­‌گرفتند که از طرف خدا تعیین شده و از طرف پیامبر اعلام شده است. آن‌ها برای جانشین پیامبر تعبیر «امامت» را به کار بردند که مانند پیامبر علاوه‌بر شئون اداره سیاسی-اجتماعی جامعه اسلامی، ماهیت و جایگاهی الهی و معنوی داشت که ادامه‌دهنده مسیر تبیین وحی بود.

در این رویکرد ارتباط زمین و آسمان قطع نمی‌­شد و هرچند جریان نزول وحی به پایان می­‌رسید ولی جریان تبیین وحی توسط امام ادامه داشت و این معنای قرآن ناطق بودن، امام است.

بنابراین می­‌توان یکی از دلایل فروکاهش غدیر در جامعه پس از پیامبر را در ماهیت و فرهنگ قبیله­‌ای حاکم بر آن جامعه جستجو کرد.

این موضوع را با دیدی دیگر نیز می­‌توان تحلیل کرد. در جامعه پس از پیامبر با واقعه‌­ای به نامه «عافیت‌طلبی عوام و خیانت خواص» نیز تحلیل کرد. پس از رحلت پیامبر، خواصی که پیام غدیر را دریافته بودند به آن رسالت خیانت کردند و عوامی هم که به واسطه روشنگری برخی خواص متوجه حقیقت شدند، بر اساس نوعی عافیت­‌طلبی به وضع موجود رضایت دادند و برای اصلاح انحرافی که در جامعه اسلامی ایجاد شده بود هیچ اقدامی نکردند.

خیبر: ممنون از اینکه وقتتان را در اختیار ما قرار دادید.

لینک کوتاه: http://khbn.ir/HE6