-
جمعه, ۱۶ آبان ۱۳۹۹، ۱۱:۴۰ ق.ظ

واقعه غدیر از مهمترین رویدادهای تاریخ اسلام است که لازم است از جهات مختلف بررسی شود. پاسخ پرسش شما با رویکردهای مختلف ممکن است. یکی از این رویکردها رویکرد تاریخی است؛ تاریخ توصیفی.
پایگاه صهیونپژوهی خیبر، غدیر یکی از مهمترین وقایع تاریخ اسلام است که موضوع بسیار مهم جانشینی پیامبر اسلام را دنبال میکند. این موضوع در ادامه به یکی از چالشیترین موضوعات جهان اسلام تبدیل شد که مبنای تشکیل برخی فرق و مذاهب اسلامی نیز قرار گرفت. در این بین عوامل متعددی نقش داشته است. آیا یهود نیز در این مورد کارشکنی کرده است؟
برای بررسی این موضوع مصاحبهای با «حجتالاسلام والمسلمین دکتر محسن محمدی» ، پژوهشگر حوزه یهود انجام دادهایم که امیدواریم مورد توجه شما قرار گیرد. (این مصاحبه پیش از سال 1399 انجام شده و در تاریخ فعلی بازنشر شده است).
با بررسی تاریخ یک سوال در ذهن جولان پیدا میکند که چرا غدیر مورد اتفاق همه فرق اسلامی به صورت یکسان قرار نگرفت و از آن برداشتهای متفاوت و بعضا متقابلی صورت گرفت؛ در حالی که بسیاری از مسلمین در این رویداد حاضر بودند و آنها بدون واسطه سخنان مهمی را از رسول خدا شنیدند. این افراد نمایندگان مناطق اسلامی بودند که در آخرین حج پیامبر، همراه ایشان بودند. علیرغم همه این موارد که انتظار میرود برداشت یکسان و فراگیری از آن را در جامعه اسلامی ایجاد کند ولی مسلمانان به فاصله بسیار کمی از این موضوع (تقریبا هفتاد روز بعد) پس از رحلت پیامبر در مورد مهمترین موضوع پس از زندگی پیامبر؛ یعنی جانشینی ایشان دچار اختلاف شدید شدند؛ در حالی که پیامبر در غدیرخم این موضوع را تعیین کرده بود.
خیبر: به نظر شما چه عواملی مانع از تحقق پیام غدیر شد؟
واقعه غدیر از مهمترین رویدادهای تاریخ اسلام است که لازم است از جهات مختلف بررسی شود. پاسخ پرسش شما با رویکردهای مختلف ممکن است. یکی از این رویکردها رویکرد تاریخی است؛ تاریخ توصیفی.
در این رویکرد به گذشته برمیگردیم و در ظرف گذشته به تحلیل واقعیت میپردازیم. در این رویکرد این سوال مطرح میشود که چرا پس از حضرت رسول(ص)، مردم غدیر را فراموش کردند و به دنبال علی بن ابی طالب (ع) نرفتند؟ چند گونه میتوان به این پرسش پاسخ داد:
-مردم واقعه غدیر خم را نشنیده بودند و از آن مطلع نبودند. این پاسخ به دو دلیل صحیح نیست.
الف) در غدیر خم جمعیتی بیش از صد هزار نفر سخنان پیامبر را شنیدند. آنها نمایندگانی از شهرهای مختلف شبهجزیره بودند که در بازگشت به دیارشان، پیام غدیر را به سایر تازه مسلمانان رساندند. وقایعی مانند جنگهای ارتداد یا جنگهای رده که در مخالفت با خلیفه اول انجام شد در این راستاست.
البته در متون تاریخی این جنگها به عدم پرداخت زکات یا پیامبران دروغین انصراف و انحراف داده شده است ولی شواهد و موارد بسیار، نشان از آن دارد که کشتهشدگان به جرم ارتداد در این جنگها، به اصل دین پایبند بوده و منکر اصل وجوب زکات هم نبودند؛ بلکه از پرداخت آن به حکومت موجود امتناع میورزیدند و آن را لایق نمیدانستند.
ابن ابی الحدید مینویسد: «جز قریش و ثقیف، دیگر اعراب پس از پیامبر(ص) از پرداخت زکات امتناع کردند. آیا ممکن است این همه افراد متوجه وجوب زکات نباشند؟ هرگز؛ بلکه آنان حکومت مدینه را به رسمیت نمیشناختند و اگر بپذیریم آنان مرتد بودند، جرم خردسالان و زنان چه بود که با شمشیر یاران خلیفه کشته شدند؟»
ب) مهمترین بخش ماجرا شهر مدینه است که رحلت پیامبر و موضوع جانشینی ایشان در آن مطرح میشود. به نظر میرسد بیشترین درصد حاجیان از مدینه بوده باشند که همراه پیامبر به حج رفتند و بازگشتند. طبیعی است که کل مدینه واقعه غدیر خم را به خوبی شنیده بودند.
حوادث پس از رحلت پیامبر این موضوع را تایید میکند؛ آنجا که امیرالمومنین و حضرت زهرا سلام الله علیهما به در خانه مهاجرین و انصار رفتند و غدیر را یادآور آنان کردند و کسی منکر اصل واقعه غدیر نشد.
-مردم حادثه غدیر را شنیده بودند و در جریان کارها بودند ولی از آنجا که حافظه تاریخی افکار عمومی قوی نیست، آنها این رویداد را فراموش کردند. این گزینه نیز مورد قبول نیست؛ زیرا فاصله بین حادثه غدیر و رحلت پیامبر کمتر از دو ماه و نیم است.
-مردم جایگاه و شخصیت یا شخص کسی را که در غدیر خم معرفی شده بود؛ یعنی علی (ع) را نمیشناختند تا پس از غدیر از او حمایت کنند و به دنبال تحقق فرمایش پیامبر باشند.
این پاسخ را نیز نمیتوان پذیرفت؛ چرا که رسولالله (ص) در حوادث مختلف، شأن علی (ع) را به مردم معرفی کرده بود. افزون بر آن، علی (ع) دارای چنان مناقبی بود که مردم نمیتوانستند او را نشناسند. هیچ یک از گروههای اسلامی منکر فضائل و مناقب امیرالمومنین علی (علیهالسلام) نیست. رشادتها و خدمات امیرالمومنین در مقابل چشمان همه مسلمانان اتفاق افتاد و جایی را برای برداشتها و قضاوتها باقی نگذاشت. اینکه خلیفه دوم علی بن ابی طالب را در شورای شش نفره قرار میدهد حاکی از جایگاه رفیع اجتماعی امام علی علیهالسلام است.
-مردم کسی را که در غدیر خم به مردم توصیههایی را برای جانشینی امت اسلامی کرده بود؛ یعنی پیامبر (ص) را قبول نداشتند. به عبارت دیگر مردم هم از غدیر مطلع شدند و هم کسی را که در غدیر معرفی شد میشناختند ولی معرِف را قبول نداشتند تا بر اساس توصیههای او بخواهند عمل کنند.
این پاسخ نیز درست نیست؛ چرا که مسلمانان به ویژه تودههای مردم مدینه که ده سال در سختیها و جنگها همراه پیامبر بودند و امروز شاهد سیطره اسلام بر شبهجزیره بودند، پیامبر (ص) را به گونهای دوست داشتند که نمیگذاشتند آب وضوی حضرت بر زمین بریزد و برای تبرک بر میداشتند.
خیبر: آیا میتوان گفت که پیامبر در اطلاعرسانی پیام غدیر کوتاهی کرد؟ اینطور که شما گفتید از جهت مردم و شناخت آنها در مورد پیامبر و امام علی علیهما السلام مشکلی نبوده است.
از این جهت هم مشکلی نبوده است. درست نیست که بگوییم پیامبر به خوبی پیام غدیر را برای مردم بازگو نکرد و نتوانست در زمان و مکان مناسبی پیام را به مردم بازگو کند تا آنها به آن عمل کنند تا بعد نتیجه گرفته شود که در واقع مردم به درستی و به صورت کامل در جریان پیام غدیر قرار نگرفتند تا بر اساس آن عمل کنند. نه؛ این گزینه درست نیست؛ چراکه پیامبر بهترین زمان و مکان را برای بیان پیام غدیر برگزید و پیشرفتهترین اصول اطلاعرسانی و تبلیغات را به کار بست.
زمان: ایام حج که بعداً به حجهالوداع نام یافت بهترین فرصت بود؛ زیرا بیشترین حضور مردم از سراسر شبهجزیره را در برداشت. هیچ زمان دیگری جمعکردن جمعیتی بیش از صد هزار نفر در یک جا به این آسانی فراهم نمیشد.
مکان: غدیر خم مکان جدا شدن حاجیان از جهات مختلف است. بنابراین بهترین مکان برای جمع حداکثری جمعیت است.
روش: پیامبر برای ارسال پیام غدیر از روش حضوری و چهره به چهره استفاده کرد نه ارسال نماینده یا نامه (مکتوب)؛ زیرا به این ترتیب امکان هرگونه تحریف از سخنان خود را به حداقل رساند. ایشان جمعیت مسلمانان را برای دریافت پیام غدیر به خوبی آماده کرد. ایشان فرمود به کسانی که جلوتر رفتهاند بگویید بازگردند و به کسانی که عقب ماندهاند بگویید زودتر بیایند. مسلمانان سه روز در غدیر خم اردو زدند. در این مدت همواره در ذهن آنها این سوال مهم قرار داشت که پیامبر برای چه منظور مهمی ما را اینجا نگه داشته است. در حالی که بعد از ایام حج، حاجیان برای بازگشت به موطن خود بسیار عجول هستند.
به این ترتیب اجتماع فراوانی از مسلمانان شکل گرفت، درحالی که همه آماده بودند تا سخنان پیامبر را بشنوند. شنیدن سخنان بدون واسطه از پیامبر، تاثیر و قدرت پخش آن را زیاد میکرد؛ مانند اینکه پیامبر بیش از صد هزار پیام رسان به سراسر شبهجزیره ارسال کند. بنابراین روش و برنامه پیامبر برای تبیین پیام غدیر بسیار هوشمندانه و عالی طراحی شده است.
بنابراین بر اساس رویکرد تاریخی (توصیفی) دلیلی بر اینکه حادثه غدیر به نتیجه نرسیده باشد نداریم بلکه شواهد و ادله همگی بر این دلالت دارد که قاعدتا باید حادثه غدیر مورد توجه و حافظه تاریخی مردم قرار میگرفت.
خیبر: با این سخنان شما بحث برای ما دشوارتر شد و سوالات ما بیشتر شد. بر اساس سخنان شما قاعدتا باید حادثه غدیر تاثیر خود را در تاریخ اسلام میگذاشت.
بله در ابتدای امر چنین به نظر میرسد.
خیبر: پس قاعدتا باید رویکرد بحثمان را عوض کنیم و از زاویه دیگر وارد بحث بشویم. شما چه رویکردی را پیشنهاد میکنید؟
برای ادامه بحث به نظرم خوب است بحث را از دو رویکرد جامعهشناختی و علوم سیاسی نیز پیگیری کنیم تا بتوانیم نقش یهود را نیز بهتر شناسایی کنیم.
خیبر: لطفا ابتدا بحث را از رویکرد جامعهشناختی شروع بفرمایید که با موضوع تاریخ هم قرابت بیشتری داشته باشد. البته منظورتان را نیز از رویکرد جامعهشناختی بیان کنید.
در این رویکرد بنا داریم به تحلیل جامعه آن روز بپردازیم؛ جامعهای که بستر رویداد تاریخ است. مهمترین نکته در این رویکرد بررسی سیره سیاسی جامعه عرب پس از رحلت پیامبر است. انتخاب جانشین برای پیامبر، اولین انتخاب جانشین در جامعه عرب و در مدینه نبود. طبیعی است این میراث تاریخی و چنین قاعده و روال سیاسی میتواند در حوادث پس از رحلت پیامبر و انتخاب جانشین برای ایشان تاثیر بگذارد.
جامعه سیاسی اجتماعی شبهجزیره قبل از اسلام مبتنی بر نظام قبیلهای بود و این نظام بیش از آنکه بر اموری مانند لیاقت و فضیلت استوار باشد بر مفاهیمی مانند نسب، عصبیت و تفاخر قبیلهای استوار بود. رسول الله بسیار تلاش کرد تا این نوع ملاک و نظام محاسباتی را در هم شکند و ملاکهای الهی را جایگزین کند. هر چند در زمان حیات ایشان با اقداماتی مانند پیمان اخوت بین مهاجرین و انصار تا حدی این نظام سیاسی و اجتماعی تغییر یافت ولی بعد از پیامبر جامعه به همان نظام سابق خویش بازگشت و ملاکهای الهی را بر ملاکهای قبیلهای جاهلی ترجیح نداد.
برای مردمی که سالها در نظام سیاسی قبیلهای زندگی کرده بودند، دشوار بود جوان ۳۵ سالهای را به عنوان رهبر خود برگزینند؛ چراکه در نظام قبیلهای چنین نوع انتخابی مرسوم نبود. اینکه پیامبر به دلیل نداشتن فرزند پسر سرزنش میشد و خداوند سوره کوثر را در رد این توهم کفار نازل فرمود، بیانگر بخشی دیگر از فرهنگ قبیلهای جامعه صدر اسلام است.
از این رو نگاه مسلمانان پس از پیامبر به موضوع جانشینی پیامبر نگاهی دنیوی بود که برای آن تعبیر «خلافت» را برگزیدند. خلیفه، حاکم جامعه اسلامی بود که مسئولیت اداره امور سیاسی-اجتماعی جامعه اسلامی را برعهده داشت و از ماهیت و جایگاه دینی، معنوی و الهی برخوردار نبود.
در مقابل کسانی که پیام غدیر را دریافته بودند جانشینی پیامبر را با رویکرد دینی و الهی در نظر میگرفتند که از طرف خدا تعیین شده و از طرف پیامبر اعلام شده است. آنها برای جانشین پیامبر تعبیر «امامت» را به کار بردند که مانند پیامبر علاوهبر شئون اداره سیاسی-اجتماعی جامعه اسلامی، ماهیت و جایگاهی الهی و معنوی داشت که ادامهدهنده مسیر تبیین وحی بود.
در این رویکرد ارتباط زمین و آسمان قطع نمیشد و هرچند جریان نزول وحی به پایان میرسید ولی جریان تبیین وحی توسط امام ادامه داشت و این معنای قرآن ناطق بودن، امام است.
بنابراین میتوان یکی از دلایل فروکاهش غدیر در جامعه پس از پیامبر را در ماهیت و فرهنگ قبیلهای حاکم بر آن جامعه جستجو کرد.
این موضوع را با دیدی دیگر نیز میتوان تحلیل کرد. در جامعه پس از پیامبر با واقعهای به نامه «عافیتطلبی عوام و خیانت خواص» نیز تحلیل کرد. پس از رحلت پیامبر، خواصی که پیام غدیر را دریافته بودند به آن رسالت خیانت کردند و عوامی هم که به واسطه روشنگری برخی خواص متوجه حقیقت شدند، بر اساس نوعی عافیتطلبی به وضع موجود رضایت دادند و برای اصلاح انحرافی که در جامعه اسلامی ایجاد شده بود هیچ اقدامی نکردند.
خیبر: ممنون از اینکه وقتتان را در اختیار ما قرار دادید.
لینک کوتاه: http://khbn.ir/HE6