درگیری این دو کشور پای رژیم صهیونیستی را به منطقه باز کرد. جمهوری آذربایجان برای خرید سلاح با اسرائیل ارتباط برقرار کرد و ایروان هم برای مهار اسرائیل، روابطش را با این کشور شروع کرد. همچنین مناقشه قره باغ باعث شد، بعضی از کشورهای فرامنطقه‌ای مثل آمریکا و فرانسه در قالب گروه مینسک وارد منطقه شده و با روسیه به رقابت بپردازند.

پایگاه صهیون‌پژوهی خیبر؛ می‌دانیم که قریب به ۳۰ پیش، حزب افراطی داشناک(فدراسیون انقلابی ارمنی) با حمایت جدی و همه جانبه ارمنستان اقدام به اشغال چیزی حدود ۲۰ درصد از خاک جمهوری آذربایجان به ویژه مناطق ناگورنو قره باغ، دهلیز لاچین، شوشا و مناطق پیرامونی آن کرد؛ اتفاقی که طی همه سال‌ها و دهه‌های گذشته منجر به تنش‌های جدی و خونینی میان دو کشور ارمنستان و آذربایجان شد.

این جنگ و درگیری‌ها که در تاریخ ۲۰ آبان امسال و پس از یک دوره شدید درگیری در نهایت منجر به آتش بسی موقت میان دو کشور درگیر آن هم با محوریت روسیه شد، در حالی صورت پذیرفت که ابهام و سئوالات مهمی در مورد گذشته، حال و آینده منطقه ژئوپلیتیکی قفقاز و پیامد‌های تحولات کنونی جنگ قره باغ بر کشور‌های همسایه به وجود آورده است.

با این همه جمهوری اسلامی ایران همواره در اتخاذ مواضع رسمی خود بر مذاکرات سیاسی و پرهیز از جنگ برای حل این مناقشه و نیز تأمین امنیت ارامنه ساکن در مناطق اشغالی تأکید کرده بود؛ موضعی منطقی که البته با محوریت روسیه میان دو طرف درگیری به جریان افتاد و در غیاب بازیگران موثری، چون ایران، ترکیه، فرانسه و آمریکا در نهایت به یک آتش بس موقت منجر شد.

پایگاه صهیون‌پژوهی خیبر، برای بررسی موضوع جنگ قره باغ به گفت‌وگو با استاد محسن پاک آیین، سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان پرداخت که در ادامه متن آن را ملاحظه می‌کنید؛

خیبر: مقداری درباره تاریخچه جنگ قره باغ بفرمایید.

محسن پاک‌آیین وزیر سابق ایران در آذربایجان درباره جنگ قره باغ چنین گفت: مسئله قره باغ تبدیل به جنگ جدی میان آذربایجان و ارمنستان شده است. با توافق فعلی آتش‌بست برقرار شده اما احتمال شروع مجدد درگیری وجود دارد. به دلیل اهمیت این موضوع لازم است که قدری درباره این مناقشه صحبت کنیم.

در شمال غرب جمهوری آذربایجان قره باغ قرار دارد. حدود 160.000 ارمنی در این منطقه زندگی می‌کنند. سابقه قره باغ به دوره قاجار برمی‌گردد. در درگیری‌های ایران و روس و امضای قطعنامه ننگین گلستان در سال 1813، قره باغ به روسیه تزاری واگذار شد. در سال 1923 میلادی از طرف اتحادیه جماهیر شوروی، این منطقه به آذربایجان واگذار گردید.

قره باغ منطقه بزرگی به نام شوشا بود. بخش کوهستانی آن به نام قره باغ کوهستانی متعلق به آذربایجان است. بخش دیگری به نام زنگه زور در تمامیت ارضی ارمنستان است.

بعد از فروپاشی شوروی در سال 1991، قره باغ ادعای استقلال کرد. هیچ‌ کشوری، جمهوری قره‌ باغ را به رسمیت نشناخت. جمهوری آذربایجان هم برای حفظ تمامیت ارضی خود از همان سال با آنها وارد جنگ شد. با حمله آذربایجان به قره باغ، ارمنستان با کمک روسیه در موضوع دخالت کرد و هفت شهر جمهوری آذربایجان را اشغال کرد. این جنگ تا سال 1994 طول کشید. در این درگیری‌ها گروه مینسک متشکل از سه کشور روسیه، آمریکا و فرانسه در پایتخت بلاروس در سال 1993 جلسه‌ای تشکیل دادند و به عنوان گروه میانجی برای حل این مناقشه نقش آفرینی کردند.

آقای حیدر علی‌اف در خاطراتش می‌گوید: آنها تبلیغات گسترده‌ای به راه انداختند که ظرف یکسال قره باغ را به جمهوری آذربایجان برگردانند. تمام طرح‌های گروه مینسک ناظر به این مسئله بود که باید ارمنستان هفت شهر را آزاد کند تا مذاکرات شروع شود. طرح‌های گروه مینسک اجرا نشد چون ارمنستان موضوع را نپذیرفت. این موضوع به شورای امنیت سازمان ملل کشید و در سال 1994 چهار قطعنامه در این باره صادر شد. شورای امنیت سازمان ملل متحد در تمام این قطعنامه‌ها، خواستار آزادسازی جمهوری آذربایجان گردید. البته در برخی از قطعنامه‌ها نام ارمنستان ذکر نشده بود، ولی موضوع قطعنامه‌ها آزادسازی هفت شهر آذربایجان بود. ارمنستان این مسئله را نپذیرفت و مناقشات باقی ماند و عامل اصلی باقی ماندن مشکلات در منطقه شد.

خیبر: دلیل درگیری ارمنستان و جمهوری آذربایجان ادعای خودمختاری قره باغ بود؟

ادعای خودمختاری قره باغ باعث شد که ارمنستان با آذربایجان درگیر شوند. ارمنستان و آذربایجان تازه مستقل شده بودند و می‌بایست در مسیر توسعه و پیشرفت و حکومت‌سازی گام برمی‌داشتند، اما درگیری قره باغ باعث مشکلاتی در این مسیر شد. البته جمهوری آذربایجان از سال 2007 به درآمد نفت و گاز خزر دست پیدا کرد ولی به دلیل هزینه‌های سنگین نظامی و امنیتی مناقشات به طور طبیعی با مشکل توسعه مواجه هستند. وضعیت ارمنستان به مراتب بدتر از آذربایجان است. این کشور به دلیل آزاد نکردن هفت شهر، از طرف آذربایجان و بعضی از کشورها تحریم شد. در آن زمان، ارمنستان فقط مرز فعالی از طرف ایران داشت.

به همین دلیل، ارمنستان هم با مشکل جدی اقتصادی مواجه شد ولی ارامنه‌ای که در قره‌ باغ زندگی می‌کردند با مشکلات جدی اقتصادی روبه‌رو شدند. شاید اگر آنها جمهوری خودمختاری در جمهوری آذربایجان تشکیل داده بودند با این مشکلات مواجه نمی‌شدند و می‌توانستند با ارمنستان و آذربایجان رابطه خوبی داشته باشند و از آذربایجان بودجه‌ای بگیرند و مسیر توسعه را دنبال کنند.

خیبر: ادعای خودمختاری قره باغ چه آثاری داشت؟

درگیری بین مردم آذربایجان و ارمنستان به وجود آمد. آذری‌ها و ارمنی‌ها از یکدیگر متنفر شدند و این دلگیری در سراسر جهان بین این دو قوم ادامه یافت. آذربایجان و ارمنستان روابط بسیار حسنه‌ای با یکدیگر داشتند. آنها دو همسایه بسیار خوب بودند. حتی برخی از مقامات امروز آذربایجان در ایروان متولد شده بودند. مسئولین امروز ارمنستان ساکن آذربایجان بودند. به دلیل آمیختگی قومی، میانسالان ارمنستان به زبان آذری صحبت می‌کنند. جنگ قره‌ باغ باعث شد که درگیری‌ها و ابراز تنفر بین این دو قوم شروع شود و متأسفانه تا امروز ادامه یابد.

خیبر: تأثیر جنگ قره باغ بر منطقه چه بود؟

درگیری این دو کشور پای رژیم صهیونیستی را به منطقه باز کرد. جمهوری آذربایجان برای خرید سلاح با اسرائیل ارتباط برقرار کرد و ایروان هم برای مهار اسرائیل، روابطش را با این کشور شروع کرد. حتی در تل‌آویو سفارتخانه باز کرد. رژیم صهیونیستی به دلیل مناقشه قره باغ وارد منطقه شد و مطامع منفی خودش علیه کشورهای منطقه را با حضورش دنبال کرد. همچنین مناقشه قره باغ باعث شد، بعضی از کشورهای فرامنطقه‌ای مثل آمریکا و فرانسه در قالب گروه مینسک وارد منطقه شده و با روسیه به رقابت بپردازند.

مناطق مرزی ایران در حاشیه ارس به طور طبیعی در معرض ناامنی قرار گرفت. این ناامنی در مواقع جنگی مشهود بود به طوری که راکت‌های طرفین به داخل ایران می‌آمد.

در مجموع این مسئله باعث شد که آذربایجان برای دفاع از تمامیت ارضی خود و حمایت از قره باغ با مشکلات جدی توسعه و ناامنی مواجه شود و همین امر باعث وابستگی شدید این کشور به روسیه گردید. پای رژیم صهیونیستی به منطقه باز شد. ما می‌توانیم بگوییم قره‌باغ قبل از اینکه بازیگر باشد بازیچه بود و همین امر باعث شد کشورهایی که به این ناحیه طمع داشتند به منطقه وارد شوند و حل مناقشه قره باغ با مشکل مواجه شد.

خیبر: دقیقا چه عواملی سبب شد روابط میان آذربایجان و ارمنستان دچار مناقشه شود؟

حفظ تمامیت ارضی و حق تعیین سرنوشت باعث به چالش کشیده شدن مناقشه آذربایجان و ارمنستان شده است. بعد از همه‌پرسی، جمهوری قره باغ مدعی است با توجه به حق تعیین سرنوشت می‌تواند ادعای استقلال کند. حق تعیین سرنوشت بعد از جنگ جهانی اول در سال 1923 از طرف ویلسون رئیس‌جمهور آمریکا مطرح شد. در آن مقطع به دلیل برتری آلمان نازی، متفقین تصمیم گرفتند کشورهایی که در مقابل نازی‌ها می‌جنگیدند را متحد کنند تا آنها ادعای استقلال کنند و اتحاد بزرگی علیه متفقین شکل نگیرد. این بحث مطرح شد و به این مسئله بسیار دامن زدند. با اتمام جنگ جهانی دوم، جامعه ملل بررسی‌هایی را انجام داد تا جنگ‌هایی رخ ندهد. در این مقطع، آنها به این جمع‌بندی رسیدند که اگر بخواهند حق تعیین سرنوشت را زنده نگهدارند هر قومی در هر کشوری به بهانه حق تعیین سرنوشت ادعای استقلال خواهد کرد و آن کشور به خاطر حفظ تمامیت ارضی خودش استقلال آنها را نخواهد پذیرفت و جنگ‌هایی رخ خواهد داد.

در واقع، تقابل تمامیت ارضی با حق تعیین سرنوشت جنگ‌هایی را به راه می‌اندازد. اگر به خواسته اقوام مختلف توجه شود شاید هزار کشور در دنیا ایجاد شود، این کشورها توانایی اداره خودشان را ندارند و طعمه کشورهای دیگر می‌شوند و جنگ‌ها ادامه پیدا می‌کند. در مجموع به این نتیجه رسیدند که ادامه حق تعیین سرنوشت موجب بروز جنگ‌های بیشتری می‌شود. بنابراین، این قانون را بدین صورت بیان کردند که حق تعیین سرنوشت برای اقوام و مذاهب در ذیل احترام به تمامیت ارضی کشورها محترم است یعنی هر قومی می‌تواند آزادی صحبت‌کردن به زبان خودش، نوشتن به دستخطش، و مطالباتش را از دولت مرکزی و ذیل تمامیت ارضی دولت مرکزی داشته باشد. همه‌پرسی برای استقلال منطقه‌ای باید با اجازه دولت مرکزی باشد. ، در دوران آقای عبدالرحمان وحید رئیس‌جمهور اندونزی با اجازه دولت مرکزی در تیمور شرقی همه‌پرسی برگزار شد و بیشتر مردم به جدایی از اندونزی رأی دادند و تیمور شرقی مستقل شد. در کردستان عراق، کردها حق دارند که مطالبات قمی خودشان را ذیل حفظ تمامیت ارضی دولت مرکزی عراق داشته باشند. از سوی ارمنستان بحث حق تعیین سرنوشت ارامنه مطرح است.

خیبر: تمامیت ارضی توسط کدام کشوری دنبال می‌شود؟

این بحث از سوی آذربایجان دنبال می‌شود. تمامیت ارضی در شرایط فعلی از سوی نهادها و سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای جهان حق و اصلی پذیرفته شده است. به همین دلیل، هر چهار قطعنامه بر حفظ تمامیت ارضی آذربایجان تأکید کرده و خواهان رفع اشغال از سرزمین‌های این کشور بود. جمهوری اسلامی ایران هم به دلیل اعتقاد طولی به تمامیت ارضی کشورهای جهان و به‌خصوص همسایگان خودش همیشه از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کرده و خواهان رفع اشغال از شهرهای هفتگانه جمهوری آذربایجان بوده است. البته حفظ تمامیت ارضی نسبت به حق تعیین سرنوشت برتری دارد.

خیبر: شما دلایل اصلی طولانی شدن جنگ قره باغ را چه می‌دانید؟

از دلایل اصلی طولانی شدن جنگ این دو کشور به قدرت رسیدن آقای نیکول پاشینیان در جمهوری ارمنستان بود. در سال 2018، به دنبال اعتراضات مردمی آقای پاشینیان که روزنامه‌نگار محبوبی بود با شعارهای اقتصادی و گسترش رفاه و بهتر شدن وضعیت معیشت به قدرت رسید. بعضی معتقدند که پاشینیان با چراغ سبز آمریکا و اتحادیه اروپا در ارمنستان به قدرت رسیده است. او سیاست غربگرایانه‌ را انتخاب کرد. پیش از پاشینیان، نخست‌وزیرهای قبلی ارمنستان روسگرا بودند، و در سیاست خارجی از سیاست‌های روسیه تبعیت می‌کردند. با به قدرت رسیدن پاشینیان مسیر حرکت ارمنستان عوض شد، او در غربگرایی تندروی کرد و رؤسای قبلی ارمنستان را به اتهام اختلاس زندانی نمود. پاشینیان رویکردی ضد روسی گرفت و از خودش چهره‌ای مخالف با روس نشان داد، البته به حفظ ظاهر می‌پرداخت. این مسئله باعث شد که روسیه از ارمنستان فاصله بگیرد.

بعد از فروپاشی شوری، رژیم صهیونیستی تلاش داشت در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز حضور پیدا کند.از اشتباهات پاشینیان برقراری ارتباط با رژیم صهیونیستی بود. این امر به اشاره غربی‌ها انجام شد. دلیل برقراری ارتباط با این رژیم کاهش حمایت اسرائیل از جمهوری آذربایجان و جلب حمایت رژیم صهیونیستی بود. جمهوری آذربایجان علی رقم روابط خود با تل‌آویو سفارتخانه‌اش را در این کشور باز نکرده است، اما ارمنستان تندتر عمل کرد و اسرائیل در ایروان سفارتخانه‌ای بنا کرد. مجموعه حوادث باعث شد که دو قدرت منطقه‌ای یعنی ایران و روسیه از عملکرد آقای پاشینیان ناراضی شدند. البته ارمنستان در مقاطعی از تحریم‌ها علیه ایران حمایت کرد و بانک‌های ارمنستان با ما خوب کار نکردند و مشکلاتی را برای تجار ایرانی به وجود آوردند.

خیبر: به نظر شما دلایل اصلی جنگ اخیر قره باغ چه بود؟

مسائل ذکر شده باعث شد که جمهوری آذربایجان فضا را برای حمله به ارمنستان مناسب ببیند، مضاف بر اینکه آقای الهام علی‌اف با مطالبه مردم مواجه بود. آذربایجان از سی کشور جهان سلاح تهیه کرده بود و مردم مطالبات زیادی از علی‌اف داشتند. من اعتقاد دارم با چراغ سبز روسیه، آذربایجان حمله خودش را به ارمنستان آغاز کرد. در مقاطع قبلی، روسیه در درگیری‌های این دو کشور، میانجیگری می‌کرد و آتش‌بس منعقد می‌شد، اما در این مقطع روسیه اعلام کرد من صبر استراتژیک را دنبال می‌کند. این کار، چراغ‌سبز روسیه به آذربایجان بود. روسیه اعلام نمود اگر آذربایجان به ارمنستان حمله نکند من دخالتی در این درگیری نخواهم کرد چون روسیه و ارمنستان پیمان نظامی منعقد کرده بودند. این بدین معنی بود که آذربایجان برای آزادسازی هفت شهر اشغالی مانعی پیش‌ روی ندارد. آذربایجان حمله‌اش را به ارمنستان آغاز کرد و خیلی سریع توانست چهار یا پنج شهر را آزاد کند. آقای پاشینیان تلاش زیادی کرد تا روسیه را متقاعد کند. حتی بعضی از مقامات قبلی از جمله رئیس‌جمهور قبلی روسگرای ارمنستان را از زندان آزاد کرد، اما روس ها توجهی نکردند و دست آذربایجان برای پیشروی باز شد. در نهایت هم موضوع به توافق صلح رسید.

انتهای پیام/

ادامه دارد...